Pièces de Résistance: ROMAANSE ARCHITECTUUR VOOR BEGINNERS 3.

VAN ROMEINS NAAR ROMAANS: DEEL 2

Het christendom in de knel.

Nadat de Visigoten door de Franken grotendeels tot achter de Pyreneeën waren gedreven (ze behielden slechts Septimanië), stichtten ze op het Iberisch Schiereiland een koninkrijk met Toledo als hoofdstad. De Visigotische aristocratie hield zich consequent afzijdig van de Hispano-Romeinse onderdanen: er waren twee verschillende rechtsstelsels van kracht en een tijdlang werden gemengde huwelijken zelfs verboden. De Visigoten hingen bovendien het Arianisme aan, wat de kloof nog dieper maakte. In een poging deze te overbruggen en in het besef dat het Arianisme gedoemd was een minderheidsgeloof te blijven, bekeerde koning Rekkared zich in 587 tot het katholicisme. De tegenstellingen bleven echter bestaan en toen er ook nog onenigheid over de erfopvolging ontstond tussen troonpretendenten was het Visigotische rijk tot ondergang gedoemd.

Na de dood van koning Wittiza in 710 werd niet zijn oudste zoon Agila, maar de Hertog van Baetica, Roderik, door de Visigotische adel tot koning uitgeroepen. De terzijde geschoven erfgenaam riep naar verluid de islamitische gouverneur van Noord-Afrika, Musa ibn Nusair, te hulp om zijn troon terug te winnen. Deze stuurde in 711 Tariq ibn Ziyad (naar wie Gibraltar -Djebel Tariq- is genoemd) met een leger van in totaal 25.000 man naar de overkant. Hoewel de Visigoten numeriek in de meerderheid waren, werden zij verslagen, niet in de laatste plaats omdat twee ooms van Agila overliepen naar de vijand. Roderik sneuvelde tijdens deze Slag van Guadalete.

Uiteraard wilden de veroveraars het schiereiland niet onderwerpen om een ongelovige Visigoot op het pluche te planten, maar ter meerdere glorie van Allah. Ze trokken als een stoomwals verder en Toledo viel zonder enig verzet in hun handen. Zeven jaar later hadden de moslims vrijwel het gehele schiereiland veroverd, met uitzondering van het onherbergzame noordwesten. De Visigotische edelman Pelayo bracht het moslimleger in 718 bij Covadonga tot staan en stichtte het Koninkrijk Asturië, met eerst Cangas de Onis en later Oviedo als hoofdstad. De naar deze regio gevluchte Visigoten vermengden zich met de oorspronkelijke bewoners, de Asturiers en Cantabriërs. Het Koninkrijk Asturië bloeide tot de dood van koning Alfonso III (910). Het was geleidelijk uitgebreid met zuidelijker gelegen gebieden rond de stad León en delen van Castilië en het hof verhuisde dan ook naar León, dat de hoofdstad werd van het nieuwe Koninkrijk León (na 1230 Castilië en León).

Het islamitische regime in Al-Andalus was aanvankelijk tamelijk mild. Het kon de Joden en Christenen moeilijk ontgaan dat ze als tweederangsburgers (dhimmi's) golden, maar ze werden grotendeels met rust gelaten. Niet alleen betaalden ze extra belasting (jizyah), ze waren ook economisch gezien van groot nut. De Omajjadische opperheren in Damascus waren bovendien niet echt fanatiek. Op het platteland bekeerden velen zich uit praktische overwegingen tot de islam. De meeste stedelingen hielden weliswaar vast aan hun geloof, maar raakten in de ban van de Arabische cultuur. Wetenschappers vertaalden tal van werken uit het Arabisch in het Latijn. Op deze manier werden ze een doorgeefluik voor kennis uit het Arabische cultuurgebied (kennis die overigens oorspronkelijk vaak stamde uit andere beschavingen, zoals die van Griekenland, Perzië en India). Van deze gearabiseerde christenen, de zgn. Mozaraben, vluchtten er in later jaren velen naar het noorden, verdreven door de rooftochten van de krijgszuchtige grootvizier Al-Mansur en de onderdrukking van de 'ongelovigen' door de fundamentalistische Berberdynastieën van de Almoraviden en de Almohaden.

Covadonga, monument (JW)

Cangas de Onis: pelgrimsbrug met Asturisch kruis (La Victoria)

Het Iberisch Schiereiland: architectuur in tijden van oorlog.

Visigotische monumenten.

De christenen in Al-Andalus behielden hun kerken, maar deze mochten (op een enkele uitzondering na) niet worden gerepareerd, noch mochten er nieuwe worden gebouwd. De weinige resterende Visigotische monumenten bevinden dan ook meestal in gebieden die lange tijd een soort niemandsland tussen de islamitische en christelijke bezittingen vormden (zoals de omgeving van Zamora), of in gebieden die spoedig herwonnen werden (zoals Catalonië). Ze hebben veel kenmerken gemeen. Ze zijn alle klein en verdeeld in 'hokjes' die het mogelijk maakten de bescheiden ruimten te overwelven (meestal met ruw gemetselde bakstenen). Het zijn in oorsprong overwegend basilieken, gebouwd uit grote gehouwen stenen en voorzien van een rechthoekige absis, waarboven soms een aparte ruimte werd aangebracht (waarvan de functie niet geheel duidelijk is). De Visigoten gelden als de uitvinders van de hoefijzerboog (die minder gekromd is dan de Arabische versie). De meeste versieringen zijn friezen met geometrische motieven, die zijn ontleend aan de edelsmeedkunst. Gestileerde plant- en diermotieven komen eveneens voor. De kapitelen zijn gewoonlijk Corintisch. [Visigotische muziek]

Een typerend voorbeeld van de Visigotische kerkbouw is Santa Comba de Bande (bij Orense), zij het dat deze qua opzet de vorm van een Grieks kruis heeft. Deze kerk behoorde tot een 7e eeuws kloostercomplex en was gewijd aan de heilige Columba van Sens, die stierf bij de christenvervolgingen van keizer Aurelianus (270-275). Dit klooster werd tijdens de door koning Alfons III in 872 bevolen herbevolking van het verlaten gebied rond Chaves (Portugal) opnieuw in gebruik genomen. Bij restaureringswerkzaamheden in 1932 bleek dat er aan beide kanten van het schip vierkante aanbouwen hadden gestaan. Aan de westkant hadden mogelijk reizigers onderdak gevonden, terwijl aan de oostkant naar alle waarschijnlijkheid monniken waren ondergebracht. [grondplan]

De meest opvallende van de Visigotische kerken, San Pedro de la Nave (bij Zamora), maakte oorspronkelijk eveneens deel uit van een klooster. De kerk werd tijdens de regeringsperiode van koning Egica (687-702) gebouwd en is daarmee een van de laatste uitingen van de Visigotische architectuur. Het is een drieschepige basiliek met een hoog transept, die oorspronkelijk door aanbouwen meer de vorm van een Grieks kruis had. In het met een toren gekroonde vieringkwadrant zijn een tweetal unieke kapitelen met bijbelse voorstellingen bewaard gebleven: de ene laat Abraham zien, die op het punt staat zijn zoon Isaac te offeren als de hand van God hem tegenhoudt; de andere toont Daniël in de leeuwenkuil. [Indien deze voorstellingen werkelijk uit de Visigotische periode stammen, hebben ze eeuwenlang geen navolging gehad.] De beide andere kapitelen zijn verfraaid met afbeeldingen van vogels die naar druiven pikken. [grondplan]

Asturische monumenten.

De meeste Asturische overblijfselen bevinden zich in de omgeving van de vroegere hoofdstad Oviedo. Op enkele uitzonderingen na stammen ze uit de regeringsperiode van Ramiro I (842-850). Ze vertonen duidelijke Visigotische invloeden, maar worden gekenmerkt door de terugkeer van de rondboog en (bij sommige bouwwerken) de toepassing van breuksteenmetselwerk. [Rapportage Prerrománico Asturiano] De volgende Asturische monumenten behoren sinds 1985/1988 tot het werelderfgoed van de UNESCO:

San Julián de los Prados (Santullano).

Deze kerk werd gebouwd tijdens de regeringsperiode van koning Alfonso II de Kuise (791-842). Het is een drieschepige pijlerbasiliek, met een transept dat twee meter hoger is dan het schip. Verschillende bijgebouwen gaven de kerk ooit een bijna vierkant grondplan. De beuken monden uit in drie rechthoekige absiden, die met een tongewelf uit bakstenen gedekt zijn. Het langhuis heeft een eikenhouten dak. De hergebruikte zuilen stammen uit de Romeinse tijd. San Julián is vooral bekend om de opzienbarende fresco's (daterend uit de periode 812 tot 842), die oorspronkelijk alle wanden en gewelven sierden. Mensen zijn nergens afgebeeld: de voorstellingen betreffen louter gebouwen. [grondplan]

Camara Santa.

Deze voormalige paleiskapel van het grote regeringscomplex van Alfonso II in Oviedo is als enige bouwelement overgebleven van de oorspronkelijke constructie en is nu onderdeel van de kathedraal. De onderste verdieping was gewijd aan de heilige Leocadia. De door de Visigoten uit Toledo meegenomen relieken werden op de bovenste verdieping ondergebracht. Hetzelfde was het geval met later verworven kostbaarheden, zoals het Engelenkruis, in 808 op aanwijzing van Alfonso vervaardigd (hij leverde ook de nodige edelstenen). Volgens de legende was het vervaardigd en aan Alfonso gegeven door engelen die zich als pelgrims voordeden. Honderd jaar later doneerde Alfonso III het Victoriakruis (symbool van Asturië), naar verluid het originele kruis dat was meegedragen tijdens de Slag bij Covadonga, nu bedekt met bladgoud en juwelen. Bij de bouw werd geëxperimenteerd met het gebruik van tongewelven in elkaar overlappende ruimten. [grondplan] [Rapportage over wat er kan gebeuren als men een restauratie door idioten laat uitvoeren.]

Santa Maria del Naranco.

Dit gebouw was het vroegere zomerpaleis van Ramiro I en werd in de 12e eeuw getransformeerd tot een kerk gewijd aan Maria. Het onderste deel is een crypte met twee zijruimten. De bovenste verdieping bestaat uit een zaal die bedekt wordt door een lang tongewelf met gordelbogen (hetgeen in deze tijd heel wat opzien baarde) en twee halfopen 'miradores'. De decoratieve elementen zijn ontleend aan de edelsmeedkunst en de textielbewerking. De zuilen hebben een touwachtige versiering. [grondplan] (Foto's JW)

San Miguel de Lillo.

Deze kerk werd rond 848 gebouwd door Ramiro I en zijn echtgenote Paterna en was oorspronkelijk gewijd aan Maria, tot de Maria-cultus werd verplaatst naar de Santa Maria del Naranco. Ook de altaarsteen ging mee en is nu te vinden in de oostelijke mirador. Het was oorspronkelijk een drieschepige basiliek, waarvan na een aardverschuiving alleen de westelijke voorhal, het portaal en het eerste travee van het schip zijn overgebleven. Van de ramen bezitten er nog vier de oorspronkelijke transenne (marmeren 'kantwerk'). [grondplan] (Foto's JW)

Santa Christina de Lena.

Aan de vroegere Romeinse weg naar de Cantabrische kust en op de resten van een Romeinse villa staat een kerkje gewijd aan de martelares Christina van Bolsena. Het dateert uit de tijd van Ramiro I of zijn zoon Ordoňo I (850-866). Er is geen echt transept, maar twee kleine zijabsidiolen. Het langhuis heeft, in tegenstelling tot de meeste andere kerken uit deze periode, slechts één beuk en onderscheidt zich bovendien door het feit dat het koor door een arcade met drie rondbogen en een doksaal (waarschijnlijk uit de 7e eeuw) is afgescheiden van het gedeelte waar leken mochten komen. [grondplan]

San Salvador de Valdedios (El Conventin).

Deze pijlerbasiliek is ingewijd in 892, tijdens de regering van Alfonso III. De drie beuken eindigen alle in een rechthoekige absis. De buitenkant bestaat uit deels grote breukstenen, deels uit gehouwen stenen. Binnen is de originele vloer van opus signium bewaard gebleven. Er is een aparte hal tegen de zuidelijke zijbeuk gebouwd. Twee van de vier ramen daarvan bezitten nog de oorspronkelijke transenne. Bij een restauratie werden onder de barokke wandschilderingen pre-Romaanse fresco's met geometrische motieven aangetroffen.

Het rijk van de Karolingers.

De Franken waren laatkomers op het Gallische toneel (pas aan het eind van de 5e eeuw wisten ze hun invloed uit te breiden over België en Noord-Frankrijk), maar ontpopten zich weldra als de meest succesvolle van de Germaanse indringers. Nadat ze in 507 met behulp van de Bourgondiërs de Visigoten hadden verslagen, waren de Frankische heersers uit het geslacht der Merovingers heer en meester in 'Francië'. Koning Clovis liet zich rond 498 katholiek dopen in een (naar bleek succesvolle) poging om de relatie met zijn Gallo-Romeinse onderdanen te verbeteren en de sympathie van de paus te verwerven. De latere Merovingische koningen waren zwakke heersers, die naar de pijpen van de adel, met name de hofmeiers, dansten. Nadat hofmeier Karel Martel in 732 bij Poitiers de opmars van de islamitische horden had gestuit, was het gedaan met de macht van de Merovingers. Zijn zoon Pepijn de Korte besteeg in 751 als eerste uit het geslacht der Karolingers de troon.

Diens zoon Karel de Grote (768-814) had één hoofddoel: Renovatio Imperii Romanorum (het herstel van het Romeinse Rijk). Hij ging voortvarend te werk: hij breidde zijn grondgebied naar het oosten uit door het land van de Bajuwaren (Beieren) in te lijven en de Saksen te verslaan (die daarna met geweld tot het christendom bekeerd werden, want Karel was een zeloot) en naar het zuiden door een eind te maken aan het koninkrijk van de Longobarden in Noord-Italië. In 800 werd hij door paus Leo III, die voor bescherming van hem afhankelijk was, in Rome tot keizer gekroond. Hij was de eerste keizer in het westen na het afzetten van Romulus Augustulus (de keizerstroon was naar de mening van de paus vacant geworden, omdat deze in het Oost-Romeinse Rijk door een vrouw was ingepikt).

Zoals de meeste andere vorsten reisde Karel aanvankelijk met zijn hele gevolg van palts naar palts om zijn rijk te besturen (een vorm van 'belasting in natura'), maar door de enorme gebiedsuitbreiding werd dit ondoenlijk. Uiteindelijk vestigde hij zich permanent in Aken (bekend om zijn thermale baden, waar Karel graag in zwom). Om de eenheid van zijn uitgestrekte rijk te vergroten leunde hij zwaar op zijn 'dienstadel'. Het bestuur van het rijk kwam in handen van graven, die vooral in de grensgebieden (marken, met als belangrijkste de Spaanse Mark) als markgraven (markiezen) verregaande voorrechten genoten. Door titels en lenen toe te delen aan vooraanstaande families verzekerde Karel zich van hun loyaliteit.

Tijdens de regering van Karel en zijn zoon Lodewijk de Vrome (814-840) heerste er ware bouwhausse, die 27 kathedralen, meer dan 400 kloosters en bijna 100 paleizen opleverde. Karel was zelf behoorlijk erudiet, maar werd dit vermoedelijk pas door een serieuze inspanning op latere leeftijd. Hij beschouwde onderwijs (in de eerste plaats bedoeld voor de ambtenaren en de clerus) als een onontbeerlijk middel om de eenheid van het rijk te bevorderen. Wetenschappers en kunstenaars uit heel Europa (waaronder de geleerde Britse monnik Alcuinus) werden naar het hof gehaald en kloosters werden omgevormd tot centra van cultuur en educatie. De scriptoria produceerden duizenden boeken, ten behoeve waarvan een eigen lettertype, de Karolingische minuskel, werd ontworpen. Men spreekt daarom van de Karolingische Renaissance.

Ook op bestuurlijk gebied was het streven naar eenheid onmiskenbaar. De kerk speelde een belangrijke rol bij de unificatie van het rijk. Het aantal bisdommen werd sterk uitgebreid, waarbij de bisschoppen door Karel zelf benoemd werden (een opmaat voor de latere investituurstrijd). Met behulp van de vrome hervormer Benedictus van Aniane werden in de kloosters de Regula Benedicti consequent doorgevoerd. Er kwam een uniforme wetgeving en zendgraven (meestal een wereldlijke en een geestelijke afgevaardigde) werden naar alle uithoeken van het rijk gestuurd om de verordeningen van Karel te implementeren. Hij hervormde ook het geldwezen, waarbij de zilveren denarius de maatstaf werd (Karel legde zelfs vast hoeveel denari er uit een pond zilver moesten komen).

Vanwege de gewoonte van de Salische Franken het bezit van een vader onder alle zonen te verdelen was het door de 'Vader van Europa' opgebouwde imperium geen lang leven beschoren. Hoewel hij de oudste zoon was, had Karel zelf tot 771 de macht moeten delen met zijn broer Karloman. Na de dood van Lodewijk de Vrome werd het keizerrijk bij het Verdrag van Verdun (843) opgesplitst onder zijn overlevende zonen: Karel de Kale kreeg West-Francië, Lodewijk de Duitser Oost-Francië en de oudste zoon Lotharius de keizerskroon en het Middenrijk (Frisia, Lotharingen, de Provence en Italië). Eerstgenoemden slaagden erin de erfgenamen van Lotharius buitenspel te zetten en verdeelden het Middenrijk onderling.

Karolingische monumenten.

Er zijn slechts weinig bouwwerken uit het Karolingische tijdperk bewaard gebleven, vermoedelijk een van de redenen dat ze zo massaal op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO prijken. Ze vertonen zowel klassiek-Romeinse als Byzantijnse invloeden. Van de architectonische vernieuwingen is de introductie van het dubbelkoor de meest opvallende. Belangrijke Karolingische kloostercomplexen telden vaak meerdere kerken, elk gewijd aan een andere heilige. Van daaruit was het niet zo'n grote stap meerdere heiligen in één kerk te vereren door aan de westkant een tweede altaar en eventueel een tweede crypte te situeren. Dubbelkoren zijn in later tijden tot Oost-Francië beperkt gebleven. Het Klooster van Saint-Riquier in Centula (waar Angilbert, de minnaar van Karels dochter Bertrada, lekenabt was) wijdde in 799 het eerste westwerk in, dat spoedig navolging vond in o.a. Corvey.

In het Karolingische tijdperk speelde de verering van relieken van heiligen en martelaren een belangrijke rol in het religieuze leven: ze trokken pelgrims aan en leverden giften op. Kerken en kloosters beconcurreerden elkaar hevig om het bezit ervan en sommige geestelijken schuwden zelfs diefstal en oplichting niet om ze in handen te krijgen. Het verdelen van overblijfselen over zoveel mogelijk locaties werd een beproefd middel om de opbrengsten te maximaliseren. Vóór de 10e eeuw werd de lichamelijke integriteit van heiligen nog enigszins gerespecteerd en concentreerde men zich op kleding en gebruiksvoorwerpen (al werd er soms een schedel van de rest van het gebeente gesepareerd), daarna was zelfs een botsplinter al heilig genoeg. De overblijfselen werden stuksgewijs in kostbare reliekschrijnen opgeborgen.

Heiligenverering vond meestal plaats in crypten. In Karolingische kerken was de crypte niet zelden een overwelfde ruimte op de begane grond en was het altaar gesitueerd op een verdieping daarboven. Ook waren er crypten die buiten de koorsluiting lagen. In de loop van het Karolingische tijdperk werd het ontwerp van de crypten steeds ingenieuzer. De crypte van de Abdij van Saint-Germain in Auxerre behoorde tot de meest complexe verschijningsvormen, de zgn. hallencrypte.

Paltskapel van Karel de Grote, Aken (werelderfgoed van de UNESCO sinds 1978).

Het belangrijkste Karolingische monument is Karels Paltskapel, die tegenwoordig onderdeel is van de Dom van Aken. Bouwmeester Odo van Metz werd geïnspireerd door de San Vitale in Ravenna. De kapel is als enig onderdeel overgebleven van een indrukwekkend paleiscomplex (met verder o.a. een gigantische aula), waarvan de bouw in 790 begon. De kapel werd in 805 ingewijd. Het gebouw is van buiten zestienhoekig (!) en van binnen een door een koepel gedekte octagonaal met een driedelige opstand en een ambulatorium. Van de originele aankleding is helaas weinig bewaard gebleven, op de zuilen (Romeinse spolia), het bronzen hekwerk van de tribune en de stenen troon van Karel na.

Tijdens de Franse bezetting van het Rijnland (1794) werden de zuilen uitgebroken en naar Parijs versleept. In 1815 kwamen ze terug (op acht na die in het Louvre achterbleven). Op aanwijzing van koning Friedrich Wilhelm IV van Pruisen werden ze in het midden van de 19e eeuw opnieuw ingebouwd. Een Berlijnse onderneming maakte de ontbrekende zuilen na. Het koepelmozaïek met Christus als Pantocrator, omgeven door de symbolen van de vier evangelisten en de 24 Oudsten van de Apocalyps, is volgens het originele ontwerp in de jaren 1880/81 door Venetiaanse kunstenaars uitgevoerd. De mozaïeken in de octagoon (met o.a. een beeltenis van Otto von Bismarck) en de marmeren bekleding werden rond de eeuwwisseling aangebracht. [grondplan]

Hoewel de centraalbouw nooit echt populair werd in West-Europa, bood de Paltskapel inspiratie voor het ontwerp van een aantal kerken, o.a. de abdijkerk van Ottmarsheim in de Elzas.

Kloster Corvey, Höxter (werelderfgoed van de UNESCO sinds 2014).

Het klooster werd in 815 opgericht onder de naam Nova Corbeia als dochter van het klooster Corbie (Corbeia Aurea, gelegen aan de Somme), om bij te dragen aan de verdere christianisering van de Saksische territoria. Het stond lange tijd onder leiding van twee achterneven van Karel de Grote: Adalhard en Wala. Met de bouw van de drieschepige basiliek werd in 830 begonnen. Het westwerk kwam tot stand in de jaren 873 tot 885 en is, op de bovenste verdiepingen van de twee zijtorens (die de originele middentoren vervingen) na, nog in authentieke staat. Het omvat onder meer een voorhal met twee verdiepingen, waarvan de onderste is voorzien van kruisgewelven. Er zijn resten van fresco's uit de 9e eeuw te vinden.

Gedurende de 9e en 10e eeuw was Corvey een van de belangrijkste culturele centra van Noord-Europa. Het klooster zond onder meer een stroom missionarissen uit om de Noord-Europeanen te bekeren. De belangrijkste was Ansgar, de 'apostel van Scandinavië'. De monnik Widukind (mogelijk afstammend van de gelijknamige Saksische hertog, een van de hardnekkigste tegenstanders van Karel de Grote) was de geschiedschrijver van de Saksen. Door schenkingen van koningen en de Saksische adel werd Corvey een van de rijkste kloosters in het noordelijke deel van het Heilige Roomse Rijk. Het bezat o.a. Westerwolde in Groningen.

Einhardsbasilika.

Einhard (ca.770-840) was een Frankische geleerde, een vertrouweling van Karel de Grote en de schrijver van diens biografie (Vita Karoli Magni). Hij stamde uit een adellijke familie en werd opgeleid in de Abdij van Fulda (een van de meest vooraanstaande centra van educatie in deze periode). Daarna werd hij naar het hof gestuurd, waar hij Alcuinus als hoofd van de Akense hofschool opvolgde. Hij vergezelde Karel op zijn reizen en werd in 806 zijn gezant in Rome. Na de dood van Karel diende hij diens opvolger Lodewijk de Vrome als secretaris. Hoewel hij nooit tot priester werd gewijd, was hij lekenabt van verschillende kloosters, waaronder de Sint Servaas in Maastricht. Hij was bouwheer (en mogelijk zelfs ontwerper) van verscheidene bouwwerken, waaronder de paltsen van Aken en Ingelheim en de Einhardsbasilika in het door hem als leen ontvangen Michelstadt (voltooid in 827).

Het gebouw was een drieschepige basiliek met een nauwelijks uitstekend transept en drie absiden (ook wel geïnterpreteerd als een koor met twee 'nevenkoren'). Om aan relikwieën voor zijn kerk te komen zond hij zijn notarius Ratleik naar Rome, waar deze overblijfselen van de heiligen Marcellinus en Petrus uit de catacomben stal. Einhard kreeg al spoedig de indruk dat deze zich niet thuis voelden in zijn basiliek en hij bracht ze daarom over naar het door hem gestichte klooster in Seligenstadt -waarmee de Einhardsbasilika pelgrimskerk af was. In Einhards testament werd de mark Michelstadt vermaakt aan het klooster van Lorsch, die er in 1073 een proosdij stichtte. Daarna was het o.a. een nonnenklooster, een hospitium en een houtopslagplaats. In de 19e eeuw vielen historici de overeenkomsten met de Torhalle in Lorsch op en werd het gebouw herkend als Karolingisch monument. Van 2006 tot 2010 is er een ingrijpende restauratie uitgevoerd. [grondplan] (Foto's JW)

Kloster Sankt Johann, Mustair (werelderfgoed van de UNESCO sinds 1983).

Het klooster is gesticht door Karel de Grote zelf, een jaar na zijn overwinning op de Longobarden (775), en ingericht door de bisschop van Chur. Het diende als steunpunt bij de bewaken van de doorgaande wegen, hospitium en bestuurscentrum. Aanvankelijk was het bestemd voor monniken, maar in de 12e eeuw werden er Benedictinessen gevestigd (die er nog steeds zijn).

De basiliek is befaamd om de 135 Karolingische fresco's (vervaardigd rond 800), die opvallend goed bewaard zijn gebleven. In de 13e eeuw werden ze overgeschilderd en aan het eind van de 15e eeuw werden ze bedekt met een dikke laag kalk. In de periode 1947 tot 1951 zijn ze opnieuw aan het licht gebracht. De pilaar tussen de middelste en zuidelijke absiden is getooid met een bijna levensgroot beeld van Karel de Grote.

Abbaye Saint-Germain, Auxerre.

Germanus (ca. 378-448) stamde uit een voorname Gallo-Romeinse familie en was, na een militaire carrière, van 418 tot 448 bisschop van Auxerre. De heilige Patrick, schutspatroon van Ierland, was een van zijn leerlingen. Germanus bouwde een kleine kapel (oratorium) op een stuk land buiten de stadsmuren, dat door zijn familie was geschonken. Ondanks het feit dat hij stierf in het verre Ravenna, werd zijn stoffelijk overschot hierin bijgezet.

De grafkapel van Germanus werd door de Merovingische koningin Clotilde uitgebouwd tot een basiliek, die als abdijkerk fungeerde voor het door haar opgerichte klooster. Deze werd door graaf Conrad, een zwager van Lodewijk de Vrome, uit dankbaarheid voor de genezing van een dreigende blindheid, op veel grootsere wijze herbouwd. De werkzaamheden begonnen in 841 en werden met de inwijding van de beide crypten in 865 voltooid. In later tijden werd het klooster nog veelvuldig verbouwd. Het grootste deel van het tegenwoordige complex is Gotisch en dient als museum.

De ruim 100 meter lange Karolingische crypte van de Saint-Germain is zelfs in veel latere tijden in complexiteit nauwelijks overtroffen. Naast de graftombe van Germanus bevat hij vier kapellen, gewijd aan de heiligen Stefanus, Benedictus, Martinus en Laurentius. De muren zijn nog altijd gesmukt met figuratieve wandschilderingen (die daarmee een come back maakten in het Westen). De mooiste zijn te vinden in de kapel van Stefanus (Saint-Etienne) en tonen de steniging van deze heilige, de eerste in een lange reeks christelijke martelaren. Het meest opmerkelijke onderdeel van de crypte was echter de rotonde in de oostelijke vleugel, die drie verdiepingen telde: op de bovenste etage was het koor gesitueerd, in de onderste werd de heilige Clemens, een vroege opvolger van Petrus als bisschop van Rome, vereerd. Dergelijke rotondes (met name de verdwenen rotonde van de Saint-Benigne in Dijon) waren de voorlopers van de kooromgangen met ambulatorium zoals die zich ontwikkelden in het Romaanse tijdperk.

Het oratorium van Germigny-des-Prés.

Dit kerkje was de huiskapel van de villa die de Visigoot Theodulf tussen 803 en 806 door Odo van Metz liet bouwen. De in Spanje geboren Theodulf was lange tijd een vertrouweling en raadgever van Karel de Grote. Hij werd later benoemd tot abt van Fleury (in het huidige Saint-Benoît-sur-Loire) en bisschop van Orleans.

De kapel werd geconstrueerd als centraalbouw in de vorm van een Grieks kruis met een centrale koepel. Hij liep zware schade op tijdens de rooftochten van de Vikingen in het gebied van de Loire. Het buitenverblijf van Theodulf brandde zelfs tot de grond toe af. De schade werd pas in de 15e eeuw hersteld, waarbij de westelijke absis werd uitgebouwd tot schip.

In 1820 ontdekte men dat onder dikke pleisterlagen een 9e eeuws mozaïek verscholen zat. De overige mozaïeken waren bij vroegere verbouwingen en opknapbeurten verloren gegaan. Op het mozaïek zijn o.a. de Ark des Verbonds en de hand van God afgebeeld. Theodulf had niet veel op met de Byzantijnse beeldcultus, maar de overwegend blauwe en gouden tinten doen erg denken aan de mozaïeken van Ravenna. [grondplan] (Foto's JW)

Abbaye Saint-Pierre, Flavigny-sur-Ozerain.

Het klooster werd in 719 gesticht door Wideratus, een rijke Bourgondische landeigenaar en werd al spoedig een factor van belang (het scriptorium was vermaard). Daarom mocht het klooster zich verheugen in de protectie van de Karolingische heersers. Karel de Kale benoemde in 860 Egil van Prüm tot abt. Hij haalde de relieken van de heilige Regina (Reine) weg uit de naar haar genoemde stad Alise-Sainte-Reine (het voormalige Alesia, waar Julius Caesar het verenigde Gallische leger van Vercingetorix in de pan hakte) en bracht ze onder in de nog steeds bestaande crypte. De abdijkerk, ingewijd in 768, trok daarom horden pelgrims, maar kon vanaf de 12e eeuw de concurrentie met Vezelay en Autun niet meer volhouden. Tijdens de Franse Revolutie werd het klooster onteigend en in 1791 als bien national verkocht aan een fabrikant van anijssnoepjes, Anis de Flavigny, die er nog altijd gevestigd is.

Abbaye Saint-Philbert-de-Grandlieu.

Dit klooster werd rond 815 gebouwd op een terrein (Déas) dat was gedoneerd aan de (later heiligverklaarde) monnik Phil(i)bert. Het was een dochteronderneming van de Abdij van Noirmoutier en fungeerde als schuilplaats voor de monniken tijdens de Viking-raids waarvan dit klooster regelmatig het slachtoffer was. In 847 bleef ook Déas niet verschoond van het geweld van de Vikingen, die kerk en klooster in brand staken. De resterende monniken verhuisden naar Tournus, van waaruit in de 11e eeuw op dezelfde plek een proosdij werd gesticht. Deze werd tijdens de Hugenotenoorlogen zwaar beschadigd en tijdens de Franse Revolutie als bien national verkocht. Gedurende de Vendée-opstand fungeerde het gebouw als hooischuur en munitieopslagplaats en daarna was het een overdekte markt. Niettemin zijn er heel wat elementen uit de Karolingische periode die alle ellende overleefd hebben. In de kerk is een necropool gevonden met een dertigtal skeletten uit de Karolingische periode.

Italië: architectonische continuïteit.

In Italië bleef de klassieke basilikale opzet (vooral door de voorkeuren van geldschieters) onverminderd populair tot ver in het Romaanse tijdperk. Dat kan men constateren in onder meer de Santa Maria in Cosmedin (ca. 770) en de Santa Prassede (800) in Rome.

Interessanter nog is de Lombardische kerk Santa Maria in Valle in Cividale (Friuli). Deze is waarschijnlijk gebouwd op initiatief van Astolfo, Hertog van Friuli en Koning van de Longobarden van 749 tot 756, en fungeerde als 'paleiskapel' van de gastaldaga (residentie van de koninklijke rentmeester). Later werd dit complex getransformeerd tot een klooster gewijd aan Maria. De grootste bezienswaardigheid zijn de zes bijna levensgrote figuren van stucwerk bij de ingang, die vermoedelijk heiligen voorstellen. Ze vormen een Longobardische variant op klassieke voorbeelden, die echter ook Byzantijnse invloeden openbaart, met name wat de gewaden betreft. [De kerk behoort met een aantal andere Longobardische monumenten sinds 2011 tot het werelderfgoed van de UNESCO.]

Getuige van een millennium: de basiliek van Aquileia (werelderfgoed van de UNESCO sinds 1998).

De meeste kerkgebouwen bezitten bouwelementen uit verschillende perioden. Vrijwel nergens is dit gegeven zo pregnant aanwezig als in de basiliek Santa Maria Assunta in Aquileia. Daardoor is het vrijwel onmogelijk om dit gebouw aan één bepaald tijdperk toe te rekenen: het reflecteert alle ontwikkelingen van de vroegchristelijke tot de Romaanse architectuur.

Aquileia werd in 181 v.C. door de Romeinen gesticht als een zgn. Latijnse kolonie om te fungeren als buitenpost tegen de invallen van Germaanse en Illyrische barbaren. In 90 v.C. kreeg het de status van municipium en de bewoners mochten zich daarna Romeinse burgers noemen. Door de strategische ligging werd de stad zeer welvarend en kon pronken met vele schitterende gebouwen (waaronder zelfs enige keizerlijke residenties).

Kort na 313 bouwde bisschop Theodorus er een basilica, een hoefijzervormig complex bestaande uit drie hallen, dat reeds in 345 te klein bleek. Het bouwwerk werd verwoest in 452, toen Attila en zijn Hunnen de stad plunderden, en werd nooit meer herbouwd. De overlevenden moesten zich behelpen met de beschadigde zuidelijke hal, die uiteindelijk in de 9e eeuw met financiële steun van Karel de Grote werd gerestaureerd. Door invallen van de Magyaren en een aardbeving werd de basiliek pas in 1031 voltooid en is daarom in essentie Romaans (met enkele Gotische trekjes door reconstructiewerkzaamheden na een aardbeving in 1348).

De kerk is op zich al fraai genoeg, maar de bezienswaardigheden die de status van werelderfgoed rechtvaardigen stammen uit vroegere perioden. Het meest opvallende element is de grote mozaïekvloer uit de zuidhal van het eerste complex, die te voorschijn kwam toen de 11e eeuwse terracottavloer in 1909 werd verwijderd (waarmee het gebouw als kerk onbruikbaar werd). Afgebeeld zijn o.a. engelen die naar zielen vissen. Een crypte met fresco's uit de 6e en 7e eeuw bood oorspronkelijk onderdak aan de relicten van martelaren. In een andere crypte zijn de fundamenten van de twee verwoeste hallen en mozaïekvloeren die ooit een Romeinse villa uit de 1e eeuw sierden te bewonderen. De westelijke ingang wordt door een overdekte gang verbonden met het baptisterium uit de 9e eeuw. Het gebouw zelf is achthoekig, zoals gebruikelijk, maar het doopvont, dat het Christusmonogram symboliseert, heeft een unieke hexagonale vorm. [grondplan]